Parool
15 januari 2012, artikel: "Leren zonder antwoorden."
Redactie: Veerle Nikkels en Esther Wouters.
Er hangt een nieuwsgierige spanning in klas 5 A van de IJdoornschool in Amsterdam Noord. Buiten dendert het verkeer over een drukke weg, enkele meters van de klaslokaalramen. De juf zet een raam open. Lawaai noch de kou lijkt iemand te deren; iedereen is nieuwsgierig wat er nu gaat gebeuren, want vandaag komt filosofe Sabine Wassenberg filosoferen met de kinderen. “Wat is filosoferen?” vraagt ze de klas. Het blijft stil, ze geeft zelf het antwoord: “Filosoferen is diep nadenken over moeilijke vragen. Bijvoorbeeld, jullie hebben vorige week een verhaal gelezen over Marokko. Stel je voor dat je in Marokko woont in plaats van in Nederland. Ben jij dan wel of niet dezelfde jij?” Vingers schieten omhoog. “Nee, je praat een andere taal”, zegt een leerling. Een klasgenootje denkt er anders over: “Je verandert niet, je blijft jezelf, je spreekt alleen Marokkaans”.
Wassenberg tekent twee kolommen op het bord, linksboven schrijft ze ‘hetzelfde’ en rechts ‘anders’. De vraag is wat er anders is als je in Marokko zou wonen. De kinderen nemen de kolommen over in hun schrift en gaan aan de slag. Hun eigen juf loopt rond en helpt groepjes met woorden. “Wat is humeur?” vraagt iemand. “Dat is je lach-heid” antwoordt een leerling. Kinderen overleggen met elkaar “wat heb jij?”. “Er zijn geen goede antwoorden, het gaat om je eigen mening”, benadrukt de filosofe. De kinderen lijken dat maar half te geloven, zonder iets te zeggen spieken ze op elkaars blaadje.
Als iedereen klaar is, behandelt Wassenberg klassikaal de suggesties van de leerlingen. Onder ‘anders’ komt bijvoorbeeld te staan: versieringen aan het stuur van de auto’s. Je humeur en je naam blijven hetzelfde. Tot zover is iedereen het eens. Verschillen van mening zijn er ook; bijvoorbeeld over ‘waterpijp’. “Die heb je hier ook” zegt een leerling. De ander antwoordt: “Ja maar in Marokko zijn ze meer versierd”. Wassenberg schrijft ‘waterpijp’ onder beide kolommen.
Sabine Wassenberg en Maaike Merckens van WonderWhy geven de filosofielessen samen met promovenda Jessica van der Schalk aan alle klassen van de IJdoornschool, van kleuters tot groep 8. De drie zijn filosofes die regelmatig met Amsterdamse basisschoolklassen filosoferen. “We merken dat de kinderen niet gewend zijn dat hen wordt gevraagd wat ze ergens van vinden en waarom”, vertelt Wassenberg. “Filosofie geeft ze hun autonomie terug.” Merckens: “Hele jonge kinderen stellen zelf vragen, het is goed als scholen die vaardigheid blijven stimuleren.”
Bij de gewone schoolvakken krijg je de antwoorden, in de filosofie bestaat het goede antwoord niet. Het gaat om de zoektocht, om de verwondering, het ontdekken. Van jezelf, de wereld om je heen en elkaar. Merckens: “In je geest mag je overal heen, mag je alles uitproberen.”
Welke kant dat uitproberen heen kan gaan, zien we in het nieuwe jeugdprogramma Dus ik ben Jr (zie kader). Hierin stuurt denkpiloot Borre de denktank van veertien kinderen aan, bijgestaan door ‘hulpfilosoof’ Stine Jensen. De kinderen duiken in vragen als: “Word ik een ander iemand als ik naar de middelbare school ga? Waarom vertellen we niet altijd de waarheid? Waarom help je iemand? De denkkracht die loskomt moet andere kinderen inspireren om zelf ook met vragen aan de slag te gaan.
Door het filosoferen te oefenen, train je een denkvaardigheid die goed is te gebruiken voor de andere schoolvakken. Stine Jensen: “Filosofie is de moeder aller wetenschappen, de basis van leren denken. Je kijkt of een argument klopt, hoe een redenering in elkaar zit en je leert anders te kijken. Je hebt het in alle vakken nodig.”
Sabine Wassenberg voegt daaraan toe: “Kinderen leren zichzelf en anderen kritische vragen te stellen en zich in een ander te verplaatsen. Meningsverschillen worden van alle spanning en emotie ontdaan: een mening is maar een mening en elk antwoord is goed. Dat maakt kinderen zelfverzekerder, socialer en toleranter.” Uit onderzoek in de VS blijkt dat er op schoolpleinen minder wordt gevochten naarmate er meer in de klas wordt gefilosofeerd.
“Kritisch leren denken maakt je ook weerbaarder,” stelt Jessica van der Schalk. “Juist nu met alle indrukken op tv en internet is het belangrijk je eigen (waarde)oordeel te kunnen vormen.”
Volgens Stine Jensen zou die weerbaarheid zelfs levens kunnen redden. Wie leert meer op zichzelf te vertrouwen en de mening van een ander enigszins laconiek te beschouwen, is een stuk minder vatbaar voor pesten.
In Schotland zijn ze volledig overtuigd van het nut van filosofie op de basisschool. Schots onderzoek wees uit dat kinderen door regelmatig filosoferen behalve socialer en zelfverzekerder ook slimmer worden. Promovenda Van der Schalk: “Hun IQ ging er aantoonbaar op vooruit.” Zowel in Schotland als in Scandinavië zit filosofie in het curriculum.
In Nederland zijn we nog niet zo ver. Hier is filosofie alleen een vast vak op de Leonardoscholen voor hoogbegaafden. Maar het komt steeds vaker voor dat scholen projecten doen waarin filosofielessen zijn opgenomen. Zoals op de IJdoornschool, waar het filosoferen deel uitmaakt van een kunstproject van Sep, een organisatie voor duurzame cultuureducatie.
Volgens Rob Bartels van het Centrum Kinderfilosofie Nederland filosoferen Amsterdamse basisschoolleerlingen vaker dan hun leeftijdsgenootjes in de rest van het land.
Precieze cijfers ontbreken, omdat het lastig in kaart te brengen is zolang er geen duidelijke maatstaven zijn voor wat een filosofieles inhoudt. Uit een belronde langs twintig van de 208 Amsterdamse basisscholen blijkt dat er druk wordt geëxperimenteerd; ongeveer een derde doet ‘iets’ met filosoferen. Dat loopt uiteen van incidentele filosofische gesprekken met de eigen groep, tot projecten filosoferen voor de hele school en van een plusklas filosofie voor de allerslimsten tot een keuzevak in het naschoolse aanbod.
Bartels is er voorstander van dat leraren tijdens hun lessen zelf met hun leerlingen filosoferen. Zo kan een klas opborrelende vragen tijdens uiteenlopende lessen op een filosofische manier benaderen en wordt zelfstandig en kritisch denken een tweede natuur.
Zover is het op de IJdoornschool nog niet. Maar de kinderen van klas 5 b vonden hun filosofieles leuk, zeggen ze op het eind. Als Juf Sabine ook daar wat dieper op doorvraagt, antwoordt een meisje: ‘Ik vond het leuk dat je in deze les de waarheid over jezelf moet vertellen’
Zelf filosoferen met kinderen
De Internationale School voor Wijsbegeerte (ISVW) biedt een beroepsopleiding Filosoferen met Kinderen en Jongeren. Docenten en andere geïnteresseerden leren hier een goed filosofisch gesprek te voeren met hun leerlingen.
Maar het is ook leuk en leerzaam om zelf een filosofisch gesprek met je kind te voeren. Enkele tips:
· Komt je kind met een ‘waaromvraag’, ga er dan even rustig voor zitten. Geef geen antwoorden maar stel nog een vraag, zodat je kind zelf gaat zoeken naar antwoorden.
· Goed voor de verbeelding zijn vragen die beginnen met ‘stel dat …’
Dus ik ben Jr
Het kinder-filosofieprogramma Dus ik Ben Jr van omroep Human, is sinds 11 november gedurende zes weken elke zondag te zien om 10.25 uur bij Z@pp op Nederland 3.
Elke aflevering heeft een kijkersvraag van de week (bijvoorbeeld Wat vertrouw je meer, je gevoel of je verstand?) en een lesbrief met tips, die je kunt downloaden op www.human.nl.